Dekret z 1783 roku jednoznacznie zakazywał grzebania zmarłych przy kościołach, w kryptach świątyń, na wszelkich cmentarzach położonych w obrębie zwartej zabudowy miejskiej. Nakazywał natomiast, aby nowe miejsca pochówku powstawały poza miastami, w czystych i przewiewnych lokalizacjach, z dala od ujęć wody, zabudowy mieszkalnej i ruchliwych traktów. Dokument wydano w formie cesarskiego dekretu, który obowiązywał na całym terenie monarchii Habsburgów, a więc także na ziemiach Galicji, przyłączonych do Austrii po I rozbiorze Polski w 1772 r. W Galicji rozporządzenie opublikowano na początku 1784 r., po czym władze lokalne otrzymały polecenie wskazania nowych, odpowiednich terenów dla nekropolii parafialnych.
Reforma ta była jednym z najistotniejszych przejawów tzw. józefinizmu – programu modernizacji życia społecznego, w którym władza państwowa przejmowała część kompetencji dawniej należących do Kościoła, w tym nadzór nad pochówkami. W efekcie cały krajobraz miast i miasteczek Galicji uległ zmianie: dawne cmentarze przykościelne zamykano, likwidowano lub przekształcano na place, ogrody bądź przestrzenie publiczne, a nowe nekropolie powstawały na obrzeżach.
Przykłady cmentarzy na Podkarpaciu powstałych w wyniku dekretu
1. Stary Cmentarz w Rzeszowie
Jednym z pierwszych i najważniejszych przykładów realizacji rozporządzenia jest założenie nowego cmentarza poza murami Rzeszowa. Dotychczas pochówki odbywały się przy farze lub w jej bezpośrednim sąsiedztwie. Po wejściu w życie dekretu miasto wyznaczyło nową parcelę, położoną na ówczesnych obrzeżach, gdzie pod koniec lat 80. XVIII wieku zaczął funkcjonować cmentarz parafialny – dziś znany jako Stary Cmentarz. Przez ponad sto lat był główną nekropolią rzeszowian, a jego układ i groby z XIX wieku tworzą dziś cenny zabytek historii miasta.
2. Stary Cmentarz w Jarosławiu
Jarosław był jednym z pierwszych miast galicyjskich, w których natychmiast zrealizowano przepisy cesarskie. Już w 1784 r. założono cmentarz poza ówczesnym centrum, na terenie dzisiejszego Krakowskiego Przedmieścia. Nekropolia ta zastąpiła dawne miejsca pochówku przy kościele kolegiackim i innych świątyniach. Jest jedną z najstarszych zachowanych józefińskich nekropolii w regionie.
3. Cmentarz w Rozwadowie (obecnie dzielnica Stalowej Woli)
W Rozwadowie, ważnym lokalnym ośrodku handlowym, decyzję o wyznaczeniu nowego cmentarza podjęto w 1785 r. Powstał on na skraju ówczesnego miasteczka, na terenach oddalonych od zwartej zabudowy. Cmentarz ten szybko stał się centralną nekropolią parafialną, a układ kwater i nagrobki z XIX wieku odzwierciedlają zmieniający się charakter regionu.
4. Cmentarz w Mielcu („nad Wisłoką”)
Również w Mielcu zlikwidowano dawne pochówki przy kościele i utworzono nowy cmentarz w miejscu położonym poza wsią, na terenach w pobliżu Wisłoki. Teren ten spełniał wymogi sanitarne – był przewiewny, oddalony od zabudowań i łatwy do powiększenia w przyszłości. Cmentarz ten stał się główną nekropolią mielczan w XIX wieku.
Zmiany zapoczątkowane dekretem Józefa II całkowicie przekształciły krajobraz Podkarpacia. Po raz pierwszy nekropolie otrzymały planowy charakter, wyznaczano aleje, kwatery, rabaty i ogrodzenia. Pochówki przestały być wtopione w strukturę miasta, a cmentarze stały się osobną, wyodrębnioną przestrzenią – z czasem także miejscem pamięci zbiorowej oraz nośnikiem lokalnej tożsamości.
Co ważne, wiele cmentarzy założonych na mocy dekretu zachowało się do dziś. Dziś pełnią rolę zabytków sztuki sepulkralnej, miejsc pamięci narodowej, a często także lokalnych „skarbnic historii”, w których nagrobki opowiadają o dawnych mieszkańcach regionu: mieszczanach, rzemieślnikach, urzędnikach, żołnierzach, duchownych i działaczach społecznych.
Napisz komentarz
Komentarze